पंचोपचार म्हणजे काय?

जेव्हा आपण आपल्या शास्त्रांच्या सल्ल्यानुसार पूजा पद्धती करतो तेव्हा आपल्याला आपल्या सर्वज्ञ ऋषींच्या संकल्प-शक्तीचा (संकल्पाची ऊर्जा) लाभ होतो. शास्त्रांत सांगितलेल्या पूजा करताना परम भक्ति आणि भाव यांचे समान महत्त्व आहे. जर पूजा करताना भगवंतांविषयी प्रेम आणि भक्तीची कमी असेल, तर ती पूजा त्यांच्यापर्यंत पोहोचत नाही; कारण, भगवान भावासाठी आतुर असतात. शास्त्रांतील विज्ञानानुसार, आणि देवतेविषयी श्रद्धेने भरलेले अंतःकरण असताना केलेल्या उपासनेला देवतेची पूजा म्हणतात. तेव्हाच ती पूजा देवतेच्या अपेक्षेनुसार होते आणि त्याला खऱ्या अर्थाने "पूजा" म्हणता येते. हिंदू धर्मानुसार सगुण (भौतिक) उपासनेचा आधार देवतांची पूजा पद्धती (अनुष्ठानात्मक पूजा) आहे. जर आपण भगवंताची योग्य प्रकारे पूजा केली, तर भगवंत आपल्यावर प्रसन्न होतील आणि आपल्यावर कृपा करतील. त्यामुळे धर्मग्रंथांनी आपल्याला धर्माचरणाचे पालन करण्याचे आणि भावपूर्ण रीतीने षोडशोपचार किंवा पंचोपचार पूजा करण्याचे शिकवले आहे. पंचोपचार म्हणजे गंध लावणे, फूल अर्पण करणे, धूप, आरती आणि नैवेद्य अर्पण करणे यांचा समावेश आहे.

पंचोपचार पद्धती म्हणजे काय ? 

आपण पूजा पंचोपचार पद्धतीविषयी ऐकले असेल. यात सर्वप्रथम श्री गणेश, शंकर भगवान, दुर्गा माता (भवानी, पार्वती), विष्णु भगवान आणि सूर्यदेव यांची पूजा केली जाते. या पद्धतीत कोणत्याही देवी-देवतांची पूजा पाच प्रकारांनी केली जाते: गंधं पुष्पं तथा धूपं दीपं नैवेद्यमेव च। अखंडफलमासाद्य कैवल्यं लभते ध्रुवम्।। याचा अर्थ, देवपूजेत गंध, पुष्प, धूप, दीप आणि नैवेद्य या पाच वस्तूंचा वापर केला जातो.

पंचोपचार पद्धतीतील मुद्रांक शास्त्रांत पंचोपचार पद्धतीतील पाच मुद्रांक आहेत. या मुद्रांकांद्वारे देवी-देवता पूजन सामग्री स्वीकारतात. या वस्तू अर्पण करण्यासाठी गंध मुद्रा, पुष्प मुद्रा, धूप मुद्रा, दीप मुद्रा आणि नैवेद्य मुद्रा अशा त्यांच्या नावांनी ओळखल्या जातात.

गंध मुद्रा : दोन्ही हातांच्या अंगठ्यांचा आणि बोटांचा वापर करून गंध मुद्रा तयार होते. यासाठी सर्वप्रथम आपले आराध्यदेव अनामिकेच्या साहाय्याने चंदन लावा. मग दाये हाताच्या अंगठ्याने आणि अनामिकेच्या साहाय्याने हळदी, मग कुंकू देवतेच्या चरणी अर्पण करा.

पुष्प मुद्रा : अंगठ्याच्या मूळाशी तर्जनी ठेवल्यास पुष्प मुद्रा तयार होते. देवतेला त्यांच्या प्रिय पुष्प अर्पण करा. उदाहरणार्थ, शिवाला बेलाचे पान आणि गणेशजींना दुर्वा किंवा लाल फूल अर्पण करा.

धूप मुद्रा : तर्जनीच्या मूळ भागात अंगठा ठेवल्यास धूप मुद्रा तयार होते. भगवंताला धूप दाखवताना हात न पसरता भगवंताच्या प्रिय धूपाने आरती करा.

दीप मुद्रा : मध्यमा अंगठ्यातून मूळ भागाशी जोडल्यास दीप मुद्रा तयार होते. दीप आरती तीन वेळा हळूवार गतीने फिरवावी. दीप जाळताना काही बाबींवर लक्ष द्यायला हवे.

नैवेद्य मुद्रा अनामिका अंगठ्यातून मूळ भागाशी जोडल्यास नैवेद्य मुद्रा तयार होते. नैवेद्य अर्पण करताना अन्न झाकून ठेवा.