धनत्रयोदशी व यमदीपदान

धनत्रयोदशी व यमदीपदान

धनत्रयोदशी, जी दीपावलीला जोडून येणारी आहे, या दिवशी धनलक्ष्मी आणि आयुर्वेदिक औषधींची पूजा केली जाते. या दिवशी भगवान धन्वंतरी, ज्यांना भगवान विष्णूच्या २४ अवतारांपैकी एक मानले जाते, त्यांचे पूजन व स्मरण केले जाते. धन्वंतरी देवतेला वैद्यकशास्त्राचे आदिदेव मानले जाते. आयुर्वेदाचे प्रवर्तक असणारे आणि जीवनाचे ज्ञान देणारे धन्वंतरी भगवान समुद्रमंथनातून अमृत कलश घेऊन प्रकट झाले, त्यांना ‘अमृतयोनी’ आणि ‘सुधापाणी’ असेही म्हटले जाते.

धनत्रयोदशी सणाचे महत्त्व

धनत्रयोदशीचा सण संपत्ती, आरोग्य आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. यावेळी सोने, चांदी, भांडी, इत्यादी वस्तू खरेदीस विशेष महत्त्व आहे. असे मानले जाते की, यामुळे संपत्तीचा देव कुबेर प्रसन्न होतो आणि घरात सुख-समृद्धी येते. या दिवशी व्यापारी वर्ग आपल्या तिजोरीचे पूजन करतात आणि नवीन व्यापाराची सुरुवात करतात. यास ‘धनतेरस’ असेही म्हणतात.

धन्वंतरी पूजा साहित्य

धन्वंतरी पूजेसाठी पुढील साहित्य लागते:

1. धन्वंतरी देवतेचा फोटो

2. आयुर्वेदिक औषधी

3. पूजेचे ताट, फळे व नैवेद्याचे ताट

4. पंचामृत, धने, गूळ, कापूर, हळद-कुंकू, अक्षता

5. झेंडूची फुले

6. लाह्या व बत्तासे (प्रसादासाठी)

फोटोत दाखविल्यानुसार पूजास्थान तयार करून धन्वंतरीची पंचोपचार पूजा करावी आणि ध्यान मंत्र म्हणून एक माळ जप करावा.

धन्वंतरी ध्यान मंत्र

ओम शंखं चक्रं जलौकां दधदमृतघटं चारुदोर्भिश्चतुर्मिः।

सूक्ष्मस्वच्छातिहृद्यांशुक परिविलसन्मौलिमंभोजनेत्रम॥

कालाम्भोदोज्ज्वलांगं कटितटविलसच्चारूपीतांबराढ्यम।

वन्दे धन्वंतरिं तं निखिलगदवनप्रौढदावाग्निलीलम॥

धन्वंतरी मंत्र (एक माळ जप करावा)

ऊँ नमो भगवते वासुदेवाय धन्वंतरये अमृत कलश हस्ताय।

सर्वामयविनाशय त्रैलोक्यनाथाय महाविष्णवे स्वाहा॥

घरगुती आयुर्वेद ग्रंथाचे वाचन करावे आणि आरोग्य, दीर्घायुष्य यासाठी प्रार्थना करावी.

यमदीपदान

धनत्रयोदशीच्या दिवशी यमराजासाठी दीपदानाची परंपरा आहे. या दिवशी संध्याकाळी दक्षिणेकडे तोंड करून कणकेचा दिवा लावावा. दिव्याच्या ज्योत दक्षिणेकडे ठेवून यमाला अपमृत्यू टाळण्यासाठी दिवा अर्पण करावा.

यमदीपदान मंत्र

मृत्यूना पाशदंडाभ्यां कालेन श्यामयासह।

त्रयोदश्यां दीपदानात् सूर्यजः प्रीयतां मम॥

या मंत्राचा उच्चार करून यमाची पूजा केल्यास अकाली मृत्यू टळतो असे मानले जाते.

धन्वंतरी जयंती

धन्वंतरी जयंती हा आयुर्वेद शास्त्राच्या प्रवर्तकांना समर्पित सण आहे. महर्षी धन्वंतरी यांचा जन्म समुद्रमंथनातून अमृत कलश घेऊन झाला. त्यांनी आयुर्वेदाची उगम आणि वैद्यकशास्त्राचा प्रसार केला. त्यांचे पूजन वैद्य, डॉक्टर्स यांच्यासाठी प्रेरणादायक आहे.

पौराणिक कथा

धन्वंतरीच्या उत्पत्तीची कथा समुद्रमंथनाशी जोडलेली आहे. पौराणिक कथेनुसार, एकदा महर्षी दुर्वास ऋषींनी भगवान इंद्राला एक दिव्य माळ दिली, परंतु इंद्राने तो माळ हत्तीच्या गळ्यात टाकला. हत्तीने तो माळ पायाखाली चिरडला. यामुळे दुर्वास ऋषी रागावले आणि त्यांनी इंद्राला शाप दिला की देवांचा ऐश्वर्य नष्ट होईल आणि ते दुर्बल होऊन जातील.

शापामुळे देवतांचे बल आणि वैभव नष्ट झाले. दानवांनी देवतांवर आक्रमण करून त्यांना पराभूत केले. त्यावेळी भगवान विष्णूने देवांना समुद्रमंथन करण्याचा उपाय सांगितला. समुद्रमंथनातून अमृत प्राप्त होईल, जे प्राशन केल्यावर देवांना अमरत्व मिळेल आणि ते पुन्हा शक्तिशाली होतील.

समुद्रमंथनासाठी मंदर पर्वताचा मंथनदंड आणि वासुकी नागाची दोरी म्हणून वापर करण्यात आली. देवता आणि दानव यांनी मिळून समुद्रमंथन केले. अनेक प्रकारची रत्ने आणि औषधी समुद्रातून बाहेर आली, ज्यात ऐरावत हत्ती, उच्चैःश्रवा घोडा, कामधेनू गाय, कल्पवृक्ष, लक्ष्मी माता, हलाहल विष इत्यादींचा समावेश होता.

याच वेळी, अमृत कलश घेऊन धन्वंतरी भगवान प्रकट झाले. त्यांनी अमृताचा कलश देवांना अर्पण केला, परंतु दानवांनी अमृत मिळवण्याचा प्रयत्न केला. तेव्हा भगवान विष्णूने मोहिनीचे रूप घेऊन दानवांना फसवले आणि अमृत फक्त देवतांना दिले, ज्यामुळे देवता पुन्हा बलवान झाले.

धन्वंतरी हे वैद्यकशास्त्राचे आचार्य मानले जातात. त्यांनी देवांना आयुर्वेदाची माहिती दिली आणि आरोग्याचे महत्त्व सांगितले. धनत्रयोदशीच्या दिवशी त्यांची पूजा करून रोगमुक्ती आणि आरोग्यसंपन्न जीवनाची कामना केली जाते.