देव दीपावली

                 देव दीपावली विशेष

कार्तिक-माहात्म्य’ के अनुसार इस पूरे मास की महती महिमा है ही, केवल कार्तिकी पूर्णिमा की भी कम महत्ता नहीं. पुराणों के अनुसार, इसी दिन, यानी कार्तिक पूर्णिमा को भगवान शंकर ने त्रिपुरासुर का संहार किया था. इसी दिन परस्पर शापवश ग्राह एवं गज बने जय और विजय नामक विष्णु-पार्षदों का उद्धार हुआ था. भगवती तुलसी इसी दिन वनस्पति रूप में पृथ्वी पर प्रकट हुई थीं.

ऐसे कई पौराणिक आख्यान हैं, जो कार्तिक पूर्णिमा की बड़ाई गाते थकते नहीं हैं. इस बार कार्तिक पूर्णिमा 29 एवं 30 नवंबर (रविवार तथा सोमवार) को है. रविवार को दिन में 12.30 के बाद से तथा सोमवार को दिन में 2.25 तक है, इसलिए जो सायंकालीन पूर्णिमा के कृत्य हैं, वे रविवार को और जो प्रातःकालीन हैं, वे सोमवार को होंगे. पहला दिन (रविवार) व्रत के लिए उपयोगी है तो दूसरा दिन (सोमवार) स्नान-दान के लिए विशिष्ट है.

इस रविवार को प्रातःकालीन चतुर्दशी में श्रीहरि के साथ ही उमामाहेश्वर के पूजन का विशेष महत्व है, तो पद्मपुराण के अनुसार इसी दिन कार्तिकव्रत का उद्यापन भी करना है. सायंकालीन पूर्णिमा होने से संध्या समय त्रिपुरोत्सव के रूप में मंदिरों में दीपदान व दीपदर्शन पुण्यप्रद माना गया है.

इसी कारण यह देव दीपावली भी है. इस दिन कृत्तिका नक्षत्र सायं 6.30 तक है, अतः भगवान कार्तिकेय का दर्शन धन के साथ-साथ वैदुष्य देनेवाला है. यानी रविवार को ही प्रायः समस्त धार्मिक कृत्य होंगे. सोमवार को रोहिणी नक्षत्र के योग में महाकार्तिकी होने से स्नान-दान, देवदर्शन, हरिहरनाथ के दर्शन-पूजन भी विशेष फलदायी हैं.

12 महीनों की पूर्णमासियों में माघ, वैशाख के साथ ही कार्तिकी का क्या महत्व है, यह भविष्य पुराण में आये भरतजी के कथन से ही स्पष्ट हो जाता है. वह माता कौसल्या से कहते हैं-

अर्थात, यदि श्रीराम के वनवास में मेरी सम्मति रही हो तो वैशाख, कार्तिक एवं माघ- इन अधिक पुण्यमयी तथा देवताओं द्वारा भी वंदनीय तीनों पूर्णिमाओं में बिना स्नान-दान के ही मुझसे व्यतीत हो जाएँ.

आशय यह कि अन्य पूर्णिमाओं में स्नान तथा दान न करना उतनी बड़ी चूक नहीं, जितनी बड़ी इसमें है. इसलिए तीर्थ, नदी आदि में स्नान सम्भव न हो तो घर पर ही यथासंभव स्नान कर यथाशक्ति कुछ न कुछ दान अवश्य करना चाहिए.

देव दीपावली की पूजा विधि

इस दिन सुबह-सुबह गंगा स्नान करना चाहिए

यदि आप गंगा स्नान न कर पाएं तो घर पर ही गंगाजल से छिड़काव कर स्नान कर सकते हैं.

याद रहे स्नान करते समय ॐ नमः शिवाय का जप जरूर करें इसके अलावा निम्नलिखित महामृत्युंजय मंत्र का भी जाप कर सकते हैं.

ॐ हौं जूं सः ॐ भूर्भुवः स्वः

ॐ त्र्यम्‍बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम् उर्वारुकमिव बन्‍धनान्

मृत्‍योर्मुक्षीय मामृतात्!

ॐ स्वः भुवः भूः ॐ सः जूं हौं ॐ !!

नहाने के पश्चात भगवान शिव और श्री हरि विष्णु जी की श्रद्धापूर्वक पूजा-पाठ करनी चाहिए.

कार्तिक पूर्णिमा पर भगवान विष्णु की भी पूजा का भी महत्व होता है. ऐसे में पूजा करते समय श्री विष्णुसहस्त्रनाम का पाठ या इस मंत्र का जाप कर सकते हैं..

'नमो स्तवन अनंताय सहस्त्र मूर्तये, सहस्त्रपादाक्षि शिरोरु बाहवे।

सहस्त्र नाम्ने पुरुषाय शाश्वते, सहस्त्रकोटि युग धारिणे नम:।।'

इसके बाद सुबह और शाम को घी या तिल का तेल से मिट्टी का दीपक जलाना चाहिए.

********************************* 

            संपूर्ण माहिती मराठीत

कार्तिक-महात्म्यानुसार हा संपूर्ण महिन्याचा महान गौरव आहे, केवळ कार्तिकी पौर्णिमेचे महत्त्वही नाही. पुराणानुसार, या दिवशी म्हणजेच, कार्तिक पूर्णिमा, भगवान शंकरांनी त्रिपुरासुराचा वध केला. या दिवशी परस्पर शाप मिळाल्यामुळे ग्रह आणि गाजा असलेले झा आणि विजय या विष्णू-नगरसेवकांचे तारण झाले. भगवती तुळशी या दिवशी वनस्पती च्या रूपात पृथ्वीवर प्रकट झाल्या.

 अशी अनेक पौराणिक कथा आहेत, ज्या कार्तिक पौर्णिमेची स्तुती गाताना थकत नाहीत. या वेळी कार्तिक पूर्णिमा 29 आणि 30 नोव्हेंबरला (रविवार आणि सोमवार) आहे. रविवारी दिवसाचे 12.30 आणि सोमवारी दिवसाचे 2.25 पर्यंत, म्हणून संध्याकाळी पौर्णिमेची कामे सोमवारी होतील आणि सकाळी जे आहेत ते सोमवारी असतील. पहिला दिवस (रविवार) उपवास करण्यासाठी उपयुक्त आहे, तर दुसरा दिवस (सोमवार) आंघोळीसाठी विशिष्ट आहे.

 या रविवारी पहाटे चतुर्दशीच्या वेळी श्रीहरीसमवेत उमामेश्वरची पूजा करण्यास विशेष महत्त्व आहे, म्हणून पद्मपुराणानुसार कार्तिकव्रत देखील या दिवशी उठविला जाणार आहे. संध्याकाळ पौर्णिमेमुळे संध्याकाळी दीपदान व दीपदर्शन हे त्रिपुरोत्सवाच्या रूपाने शुभ मानले जाते.

 याच कारणास्तव ती देखील देव दिवाळी आहे. या दिवशी कृतिका नक्षत्र सायंकाळी 6.30. पर्यंत आहे, म्हणून भगवान कार्तिकेयांचे दर्शन म्हणजे श्रीमंत आणि श्रीमंत व्यक्ती. म्हणजेच रविवारी जवळपास सर्व धार्मिक कृत्ये होणार आहेत. सोमवारी रोहिणी नक्षत्राच्या योगामधे महाआरतीकीमुळे आंघोळ, दान, देवदर्शन आणि हरिहरनाथांची पूजा देखील खूप फलदायी आहे.

 पूर्णमासिसांच्या १२ महिन्यांत माघ, वैशाख तसेच कार्तिकी यांचे महत्त्व काय आहे, हे भविष्यातील पुराणात आलेल्या भरतजींच्या विधानावरून स्पष्ट होते. तो आई कौसल्यला म्हणतो-

 म्हणजेच, जर मला श्री राम यांच्या वनवासाला मान्यता मिळाली असेल तर वैशाखा, कार्तिक आणि माघा - या अधिक सद्गुण आणि देवता देखील स्नान केल्याशिवाय तिन्ही पौर्णिमेच्या दिवसात माझ्यापासून निघून जाऊ शकतात.

 हेतू असा आहे की इतर पौर्णिमेच्या दिवसांमध्ये आंघोळ करणे आणि दान करणे ही तितकी मोठी चूक नाही. म्हणून, जर तीर्थक्षेत्र, नदी इत्यादींनी स्नान करणे शक्य नसेल तर त्याच वेळी घरी, आपण शक्य तितके थोडे दान करावे.

 देव दिवाळीची पूजा पद्धत

 या दिवशी सकाळी गंगा स्नान करावे

 जर तुम्हाला गंगेमध्ये अंघोळ करता येत नसेल तर गंगाच्या पाण्याने फवारणी करून तुम्ही घरी आंघोळ करू शकता.

 लक्षात ठेवा की आंघोळ करताना ओम नमः शिवायचा जप करा, त्याशिवाय आपण पुढील महामृत्युंजय मंत्र जप करू शकता.

ॐ हौं जूं सः ॐ भूर्भुवः स्वः

ॐ त्र्यम्‍बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम् उर्वारुकमिव बन्‍धनान्

मृत्‍योर्मुक्षीय मामृतात्!

ॐ स्वः भुवः भूः ॐ सः जूं हौं ॐ !!

 आंघोळ झाल्यावर भगवान शिव आणि श्री हरि विष्णू जी यांची भक्तिभावाने पूजा करावी.

 कार्तिक पौर्णिमेला भगवान विष्णूची उपासना देखील महत्त्वपूर्ण आहे. अशा स्थितीत पूजा करतांना श्री विष्णुशास्त्रनाम पाठ करू शकतो किंवा या मंत्राचा जप करता येतो ..

'नमो स्तवन अनंताय सहस्त्र मूर्तये, सहस्त्रपादाक्षि शिरोरु बाहवे।

सहस्त्र नाम्ने पुरुषाय शाश्वते, सहस्त्रकोटि युग धारिणे नम:।।'

 यानंतर सकाळी आणि संध्याकाळी तूप किंवा तीळ तेलाने मातीचा दिवा लावावा.

आभार:

 मार्कंडेय शारदेय

 ज्योतिषी आणि धर्म तज्ज्ञ